
“विलोम शब्द” हिंदी भाषा में विलोम शब्द को संदर्भित करता है। विलोम शब्द वे शब्द हैं जिनका अर्थ विपरीत होता है। प्रभावी संचार और भाषा की बारीकियों को व्यक्त करने के लिए विलोम शब्द को समझना महत्वपूर्ण है।
“विलोम शब्द” विपरीत अर्थ व्यक्त करने वाले शब्द हैं। वे भाषा में आवश्यक हैं क्योंकि वे विरोधाभास प्रदान करते हैं और अर्थ के विशिष्ट रंगों को व्यक्त करने में मदद करते हैं।
गुण-विलोम: ये ऐसे विलोम शब्द हैं जहां विपरीत शब्द एक अलग डिग्री या गुणवत्ता को इंगित करता है।
Example 1: अच्छा – बुरा
Explanation:”अच्छा” किसी सकारात्मक या उच्च गुणवत्ता को दर्शाता है, जबकि “बुरा” किसी नकारात्मक या निम्न गुणवत्ता को दर्शाता है।.
Example 2: छोटा – बड़ा
Explanation:”छोटा” छोटे आकार का प्रतिनिधित्व करता है, जबकि “बड़ा” बड़े आकार का प्रतिनिधित्व करता है। ये शब्द विपरीत गुणों को दर्शाते हैं।
स्वरूप-विलोम: ये ऐसे विलोम शब्द हैं जहां विपरीत शब्द एक पूरी तरह से अलग अवधारणा या वस्तु को इंगित करता है।
Example 1: पति (Pati) – पत्नी
Explanation: “पति” और “पत्नी” पूरी तरह से अलग-अलग अवधारणाओं – पति और पत्नी – का प्रतिनिधित्व करते हैं। वे स्वरूप-विलोम हैं क्योंकि वे विवाह के भीतर विशिष्ट भूमिकाओं या व्यक्तियों को दर्शाते हैं.
Example 2: सूरज – चाँद
Explanation: “सूरज” और “चाँद” आकाश में विभिन्न विशेषताओं और भूमिकाओं के साथ खगोलीय पिंडों का प्रतिनिधित्व करते हैं। वे स्वरूप-विलोम हैं।
गुना विलोम उपयोग:
1 “वह एक अच्छा छात्र है, लेकिन उसका दोस्त बहुत बुरा है।”
2 “मेरे दोस्त की पत्नी बहुत प्यारी है और मेरी पत्नी भी।” :
“विलोम शब्द” को समझना विपरीत विचारों और भावनाओं को प्रभावी ढंग से व्यक्त करने का एक तरीका प्रदान करके भाषा कौशल को बढ़ाता है।
वे किसी की शब्दावली और लेखन में गहराई और सटीकता जोड़ते हैं, जिससे संचार अधिक अभिव्यंजक और सूक्ष्म हो जाता है।
निष्कर्षतः, विलोम शब्द हिंदी भाषा का एक अभिन्न अंग है, जो विपरीत अर्थ व्यक्त करने और संचार को समृद्ध करने का साधन प्रदान करता है। भाषा के कुशल प्रयोग और अभिव्यक्ति के लिए इन विलोम शब्दों की मजबूत पकड़ आवश्यक है।
यह व्यापक उत्तर “विलोम शब्द” के विभिन्न पहलुओं को शामिल करता है, दोनों श्रेणियों के लिए उदाहरण प्रदान करता है,और हिंदी भाषा में उनके महत्व पर जोर देता है।
कुछ उदाहरण:
| अच्छा | (Good) | – | बुरा | (Bad) |
| छोटा | (Small) | – | बड़ा | (Big) |
| ऊपर | (Up) | – | नीचे | (Down) |
| पुराना | (Old) | – | नया | (New) |
| कठिन | (Difficult) | – | आसान | (Easy) |
| आगे | (Front) | – | पीछे | (Back) |
| काला | (Black) | – | सफेद | (White) |
| गरम | (Hot) | – | ठंडा | (Cold) |
| खुश | (Happy) | – | दुखी | (Sad) |
| खुला | (Open) | – | बंद | (Closed) |
| दुख | (Pain) | – | सुख | (Pleasure) |
| समय | (Time) | – | अकाल | (Untimely) |
| दीर्घ | (Long) | – | छोटा | (Short) |
| शांत | (Quiet) | – | शोर | (Noise) |
| समझदार | (Smart) | – | मूर्ख | (Foolish) |
| उपरोक्त | (Above) | – | नीचेरोक्त | (Below) |
| साफ | (Clean) | – | गंदा | (Dirty) |
| उपस्थित | (Present) | – | अभ्सेंट | (Absent) |
| पूर्ण | (Full) | – | खाली | (Empty) |
| समृद्ध | (Rich) | – | गरीब | (Poor) |
| समझदारी | (Wisdom) | – | मूर्खता | (Foolishness) |
| अच्छी | (Nice) | – | बुरी | (Bad) |
| सफल | (Successful) | – | असफल | (Unsuccessful) |
| आदमी | (Man) | – | औरत | (Woman) |
| जीवित | (Alive) | – | मरा हुआ | (Dead) |
| दिन | (Day) | – | रात | (Night) |
| सफलता | (Success) | – | असफलता | (Failure) |
| बड़ा | (Tall) | – | छोटा | (Short) |
| सही | (Right) | – | गलत | (Wrong) |
| उच्च | (High) | – | नीचा | (Low) |
| शुरुआत | (Beginning) | – | अंत | (End) |
| धूप | (Sunlight) | – | छाया | (Shade) |
| खुशियाँ | (Happiness) | – | दुख | (Sadness) |
| स्वतंत्र | (Free) | – | बंद | (Restricted) |
| विजयी | (Victorious) | – | पराजित | (Defeated) |
| जीत | (Win) | – | हार | (Loss) |
| गर्मी | (Heat) | – | ठंड | (Cold) |
| पुरुष | (Man) | – | स्त्री | (Woman) |
| दीपक | (Lamp) | – | अंधकार | (Darkness) |
| चमक | (Brightness) | – | काला | (Darkness) |
| सच्चा | (True) | – | झूठा | (False) |
| विश्वास | (Trust) | – | अविश्वास | (Distrust) |
| उत्तर | (North) | – | दक्षिण | (South) |
| पूर्व | (East) | – | पश्चिम | (West) |
| शीतल | (Calm) | – | उत्तेजना | (Excitement) |
| अकेला | (Alone) | – | साथ | (Together) |
| स्नेह | (Affection) | – | नफरत | (Hatred) |
| स्वस्थ | (Healthy) | – | बीमार | (Sick) |
| प्रशंसा | (Praise) | – | निंदा | (Criticism) |
| पुलिस | (Police) | – | चोर | (Thief) |
| पढ़ाई | (Study) | – | खेल | (Play) |
| उपयोगी | (Useful) | – | अवश्यक | (Useless) |
| उचित | (Proper) | – | अनुचित | (Improper) |
| धर्म | (Religion) | – | अधर्म | (Irreligion) |
| अमीर | (Rich) | – | गरीब | (Poor) |
| समय | (Time) | – | असमय | (Untimely) |
| आत्मा | (Soul) | – | शरीर | (Body) |
| शुद्ध | (Pure) | – | मिला विला | (Impure) |
| उम्मीद | (Hope) | – | निराशा | (Despair) |
| दुकानदार | (Shopkeeper) | – | ग्राहक | (Customer) |
| गोलू | (Ball) | – | चक्र | (Wheel) |
| स्वर्ग | (Heaven) | – | नरक | (Hell) |
| सही | (Correct) | – | गलत | (Incorrect) |
| जवान | (Young) | – | बूढ़ा | (Old) |
| अच्छा | (Nice) | – | खराब | (Bad) |
| शांत | (Peaceful) | – | अक्रोशी | (Angry) |
| सुंदर | (Beautiful) | – | बदसूरत | (Ugly) |
| बच्चा | (Child) | – | बड़ा | (Adult) |
| सुन्दरता | (Beauty) | – | विकृति | (Ugliness) |
| स्वतंत्रता | (Freedom) | – | बंदन | (Captivity) |
| बहुत | (Much) | – | थोड़ा | (Little) |
| ज्यादा | (More) | – | कम | (Less) |
| आसमान | (Sky) | – | पृथ्वी | (Earth) |
| दोस्त | (Friend) | – | दुश्मन | (Enemy) |
| प्यार | (Love) | – | नफरत | (Hate) |
| सरल | (Simple) | – | जटिल | (Complex) |
| आत्मविश्वास | (Confidence) | – | आत्मसंशय | (Doubt) |
| प्राकृतिक | (Natural) | – | अकृत्रिम | (Artificial) |
| साफ | (Clean) | – | मैला | (Dirty) |
| ख़ुशबू | (Fragrance) | – | दुर्गंध | (Odor) |
| प्रकृति | (Nature) | – | निर्मिति | (Creation) |
| दुनिया | (World) | – | अन्यथा | (Otherworld) |
| प्रसिद्ध | (Famous) | – | अज्ञात | (Unknown) |
| अपना | (Own) | – | पराया | (Others’) |
| अपने | (One’s Own) | – | दूसरों का | (Others’) |
| दौड़ | (Run) | – | रुक | (Stop) |
| पास | (Near) | – | दूर | (Far) |
| आराम | (Comfort) | – | कठिनाई | (Difficulty) |
| सरकार | (Government) | – | विपक्ष | (Opposition) |
| प्राप्ति | (Achievement) | – | अप्राप्ति | (Failure) |
| सामंजस्य | (Harmony) | – | असामंजस्य | (Disorder) |
| सहयोग | (Cooperation) | – | विरोध | (Conflict) |
| स्वास्थ्य | (Health) | – | बीमारी | (Illness) |
| गर्म | (Hot) | – | ठंडा | (Cold) |
| समृद्धि | (Prosperity) | – | अपनी | (Poverty) |
| बिल्कुल | (Absolutely) | – | कभी नहीं | (Never) |
| स्वागत | (Welcome) | – | विदाई | (Farewell) |
| अनुभव | (Experience) | – | अनजान | (Inexperience) |
| प्रिय | (Beloved) | – | अप्रिय | (Hateful) |
| पुरस्कार | (Reward) | – | सजा | (Punishment) |
| विश्वास | (Trust) | – | संदेह | (Doubt) |
| संज्ञान | (Awareness) | – | अज्ञान | (Ignorance) |
| उद्यम | (Enterprise) | – | असफलता | (Failure) |
| स्वर्ग | (Heaven) | – | पाताल | (Hell) |
| प्रेम | (Love) | – | विमोह | (Hate) |
| प्रिय | (Dear) | – | घृणित | (Despised) |
| जीत | (Victory) | – | नकारा | (Defeat) |
| पैसा | (Money) | – | समृद्धि | (Poverty) |
| नीति | (Policy) | – | अनियम | (Anarchy) |
| ज़िंदगी | (Life) | – | मौत | (Death) |
| स्वतंत्र | (Independent) | – | दास | (Slave) |
| प्यार | (Love) | – | विद्रोह | (Rebellion) |
| अज्ञान | (Ignorance) | – | ज्ञान | (Knowledge) |
| संकट | (Trouble) | – | सुख | (Happiness) |
| अमानुष | (Inhuman) | – | मानव | (Human) |
| सुनीला | (Dark) | – | प्रकाशित | (Bright) |
| स्वच्छ | (Clean) | – | गंदा | (Dirty) |
| बिगड़ा | (Spoiled) | – | सजावट | (Decorated) |
| खुदाई | (Digging) | – | ऊपर | (Above) |
| गहरा | (Deep) | – | शून्य | (Zero) |
| अविवादित | (Undisputed) | – | विवादित | (Disputed) |
| प्रिय | (Beloved) | – | अप्रिय | (Detested) |
| दया | (Compassion) | – | निर्दयता | (Cruelty) |
| विपक्ष | (Opposition) | – | सहमति | (Agreement) |
| अत्यंत | (Extreme) | – | मध्यम | (Moderate) |
| उद्देश्य | (Purpose) | – | बेकारी | (Futility) |
| उपयोग | (Usage) | – | अपयोग | (Non-usage) |
| अक्सर | (Often) | – | कभी | (Sometimes) |
| स्थिति | (Position) | – | विनाश | (Destruction) |
| प्रशंसा | (Admiration) | – | निंदा | (Censure) |
| उत्सव | (Celebration) | – | शोक | (Mourning) |
| आवश्यक | (Necessary) | – | अनिवार्य | (Compulsory) |
| सुखमय | (Joyful) | – | दुखमय | (Sorrowful) |
| अमृत | (Nectar) | – | विष | (Poison) |
| समृद्ध | (Prosperous) | – | दरिद्र | (Destitute) |
| अद्वितीय | (Unique) | – | सामान्य | (Common) |
| प्रसन्न | (Happy) | – | अप्रसन्न | (Unhappy) |
| गौरव | (Honor) | – | अपमान | (Dishonor) |
| सहयोग | (Cooperation) | – | विरोध | (Opposition) |
| जीवन | (Life) | – | मृत्यु | (Death) |
| सुख | (Joy) | – | दुख | (Sorrow) |
| विश्वास | (Trust) | – | दोखा | (Betrayal) |
| अन्धकार | (Darkness) | – | प्रकाश | (Light) |
| आनंद | (Bliss) | – | कष्ट | (Suffering) |
| नीति | (Policy) | – | बिना नीति | (Anarchy) |
| ख़ास | (Special) | – | सामान्य | (Ordinary) |
| अधूरा | (Incomplete) | – | पूरा | (Complete) |
| जीत | (Win) | – | हार | (Lose) |
| सांस | (Breath) | – | मौन | (Silence) |
| विपत्ति | (Crisis) | – | सुख | (Comfort) |
| अमूल्य | (Priceless) | – | सस्ता | (Cheap) |
| खोज | (Search) | – | पाया | (Found) |
| बन्दूक | (Gun) | – | शांति | (Peace) |
| विकल्प | (Option) | – | बाध्य | (Obligatory) |
| अनुपम | (Incomparable) | – | समान | (Comparable) |
| निश्चित | (Certain) | – | अनिश्चित | (Uncertain) |
| विकृत | (Distorted) | – | साफ | (Clear) |
| दूसरा | (Other) | – | आत्मा | (Self) |
| आवश्यक | (Necessary) | – | अनावश्यक | (Unnecessary) |
| अवस्था | (Condition) | – | स्वास्थ्य | (Health) |
| सहयोग | (Assistance) | – | असहमति | (Disagreement) |
| विकसित | (Developed) | – | प्रबुद्ध | (Primitive) |
| अंधेरा | (Darkness) | – | उजाला | (Light) |
| अनिष्ट | (Misfortune) | – | भलाई | (Benefit) |
| स्वीकृति | (Acceptance) | – | अस्वीकृति | (Rejection) |
| विवाद | (Controversy) | – | सहमति | (Consensus) |
| गंदगी | (Dirt) | – | सफ़ाई | (Cleanliness) |
| गाँव | (Village) | – | शहर | (City) |
| शोच | (Thinking) | – | अविचार | (Thoughtlessness) |
| अपच | (Indigestion) | – | पाचन | (Digestion) |
| असुरक्षित | (Unsafe) | – | सुरक्षित | (Safe) |
| अच्छूत | (Impure) | – | शुद्ध | (Pure) |
| बड़ा | (Elder) | – | छोटा | (Younger) |
| संतुष्ट | (Satisfied) | – | असंतुष्ट | (Dissatisfied) |
| अकल्पनीय | (Unimaginable) | – | कल्पनीय | (Imaginable) |
| उपयुक्त | (Suitable) | – | अयोग्य | (Unsuitable) |
| उदाहरण | (Example) | – | विफलता | (Failure) |
| अनजान | (Unknown) | – | प्रसिद्ध | (Famous) |
| अविस्मरणीय | (Unforgettable) | – | भूलने योग्य | Forgettable |
| शिक्षित | (Educated) | – | अशिक्षित | (Uneducated) |
| विफल | (Unsuccessful) | – | सफल | (Successful) |
| आवश्यक | (Essential) | – | अनावश्यक | (Nonessential) |
| विशेषज्ञ | (Expert) | – | अनविशेषज्ञ | (Novice) |
| संज्ञा | (Noun) | – | क्रिया | (Verb) |
| गिनती | (Counting) | – | मात्रा | (Quantity) |
| संख्या | (Number) | – | वचन | (Number) |
| सकर्मक क्रिया | (Transitive Verb) | – | अकर्मक क्रिया | (Intransitive verb) |
| विशेषण | (Adjective) | – | क्रिया विशेषण | (Adverb) |
| लिंग | (Gender) | – | वचन | (Number) |
| काल | (Tense) | – | वाचन | (Voice) |
| आकर्षण | (Conjunction) | – | विभक्ति | (Case) |
| कारक | (Case) | – | संज्ञा | (Noun) |
| उपसर्ग | (Prefix) | – | प्रत्यय | (Suffix) |
| मुख्य क्रिया | (Main Verb) | – | सहायक क्रिया | (Auxiliary verb) |
| सर्वनाम | (Pronoun) | – | यथासम्भाव क्रिया | (Modal verb) |
| समुच्चयबोधक | (Compound) | – | एकवचन | (Singular) |
| स्थानीय | (Locative) | – | आवाज़ | (Voice) |
| पुनर्वाचन | (Repetition) | – | यादि विच्छेद | (Enumerative Separation) |
| प्रातिपदिक | (Noun Case) | – | प्रकारवाचक | (Adjective) |
| सामास | (Compound) | – | अल्पान्त | (Minor) |
| संधि | (Sandhi) | – | समास | (Compound) |
| शुद्धि | (Correction) | – | अशुद्धि | (Error) |
| वाच्य | (Voice) | – | क्रिया | विधि |
| उपमेय क्रिया | (Finite Verb) | – | अव्यमेय क्रिया | (Non-finite verb) |
| पुनरुद्देश्य | (Reciprocal) | – | वाच्य अर्थ | (Voice sense) |
| गुण | (Quality) | – | अवस्था | (State) |
| सम्पूर्ण | (Complete) | – | अपूर्ण | (Incomplete) |
| समयवाचक | (Temporal) | – | दिक्कारक | (Directional) |
| अद्वितीय | (Unique) | – | समान | (Similar) |
| अविवादित | (Undisputed) | – | विवादित | (Disputed) |
| अविरल | spontaneous | – | विरल | (Rare) |
| अव्यक्त | (Latent) | – | व्यक्त | (Express) |
| अस्थायी | (Temporary) | – | स्थायी | (Permanent) |
| अस्थिर | (Unstable) | – | स्थिर | (steady) |
| अस्पष्ट | (Unclear) | – | स्पष्ट | (clear) |
| अस्मिता | (Asmita) | – | स्वीकृति | (Acceptance) |
| अहम् | (Ego) | – | नाहम् | (Naham) |
| अहिंसा | (Non-Violence) | – | हिंसा | (Violence) |
| अकर्मक | (Intransitive) | – | सकर्मक | (Transitive) |
| अदूर | (Far) | – | दूर | (Away) |
| अनाथ | (Orphan) | – | संस्थान | (Institute) |
| अपात | (Emergency) | – | सामान्य | (General) |
| अपमृत्यु | (Immortality) | – | मृत्यु | (Death) |
| अविश्वास | (Disbelief) | – | विश्वास | (Faith) |
| अविश्वासी | (Unbeliever) | – | विश्वासी | (Believer) |
| अयोग्य | (Ineligible) | – | योग्य | (Able) |
| अरुचि | (Disinterest) | – | रुचि | (Interest) |
| असंतुष्ट | (Dissatisfied) | – | संतुष्ट | (Satisfied) |




Very nice